Nhớ lại những tháng ngày sôi sục ý chí, tinh thần đánh thắng quân ngoại xâm, Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Ngô Thanh Trang, nguyên Tiểu đội trưởng, Tiểu đội 2, Đội Du kích xã Bình Đông cho biết, trong bối cảnh quân ngụy bệ rạc, ấp chiến lược bị phá sạch, tháng 3/1965, quân Mỹ ồ ạt tiếp chiến, đổ quân tại sân bay Chu Lai. Quân Mỹ trang bị lực lượng chính quy, máy bay, tàu chiến hiện đại, thường xuyên tổ chức các cuộc tuần tra, thăm dò dọc theo sông Trà Bồng.
Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Ngô Thanh Trang là một trong những người trực tiếp tham gia trận đánh mở màn tại bến đò Tân Hy, xã Bình Đông (nay là xã Vạn Tường). Sáng 7/5/1965, tại bến đò Tân Hy, Tiểu đội du kích xã Bình Đông đã tổ chức phục kích, bắn chìm và diệt gọn một toán lính Mỹ (7 tên) khi chúng đi tuần tiễu theo bờ biển từ Chu Lai vào Bình Sơn, thu một khẩu súng và nhiều lựu đạn, bao thắt lưng.
Đây là trận đánh phủ đầu quân Mỹ khi chúng vừa đặt chân lên đất xã Bình Đông và cũng là trận đánh Mỹ đầu tiên trên chiến trường Quảng Ngãi nói riêng, khu 5 nói chung. Giữa năm 1965, sau Chiến thắng Ba Gia, Trung đoàn 1 bộ binh chủ lực Quân khu 5 (lúc này mang tên Trung đoàn Ba Gia) về đứng chân ở các xã ven biển Bình Hải, Bình Hòa, Bình Phú, Bình Tân (huyện Bình Sơn cũ).
Phát hiện có đơn vị chủ lực của ta đóng quân gần căn cứ Chu Lai, Tư lệnh Bộ chỉ huy cố vấn quân sự Mỹ quyết định mở chiến dịch mang tên "Ánh sáng sao", với ý đồ tìm diệt lực lượng chủ lực Quân Giải phóng. Cuộc hành quân được thiết kế kết hợp cả hải, lục, không quân, thể hiện tham vọng “đánh nhanh, thắng nhanh” của Mỹ. Đêm 17/8/1965, hơn chục chiếc tàu chiến Mỹ thuộc Hạm đội 7 từ ngoài khơi, liên tục bắn đại bác vào thôn Vạn Tường, xã Bình Hải (nay là xã Vạn Tường) và các điểm cao xung quanh.
Ngày 18/8/1965, quân Mỹ huy động lực lượng lên đến 8.000 quân, gồm Sư đoàn 3 lính thủy đánh bộ Mỹ và lính ngụy, sử dụng hơn 100 máy bay trực thăng, 70 máy bay phản lực, 6 tàu đổ bộ, 5 pháo hạm, 44 khẩu pháo và hàng trăm xe tăng, xe bọc thép mở cuộc càn quét. Để phản kích lại, quân ta sử dụng lực lượng đóng quân tại chỗ với 1.500 người bao gồm Trung đoàn Ba Gia, Đại đội 21, Đại đội 31 bộ đội địa phương và lực lượng du kích.
Sau một ngày đêm phối hợp chiến đấu quyết liệt và vô cùng dũng cảm, gan dạ, Trung đoàn Ba Gia cùng quân dân và du kích các xã Bình Hòa, Bình Hải, Bình Phú, Bình Trị (huyện Bình Sơn cũ) đã đánh bại hoàn toàn cuộc hành quân lớn của quân đội Mỹ. Quân ta loại khỏi vòng chiến đấu 919 tên Mỹ, bắn cháy, bắn hỏng 22 xe tăng, xe bọc thép, bắn rơi 13 máy bay và phá hủy nhiều phương tiện chiến tranh của chúng.
Đây là chiến thắng oanh liệt của quân và dân ta trước lực lượng viễn chinh Mỹ, đặc biệt là lính thủy đánh bộ Mỹ, một binh chủng được xem là ưu tú nhất của quân đội Mỹ. Nguyên Đội trưởng Tiểu đoàn Trinh sát Đặc công Quân khu 5 Lê Văn Thọ nhớ lại, quân đội Mỹ hình thành thế bao vây tất cả các hướng, từ biển vào, từ trực thăng xuống và từ Chu Lai vượt qua sông Trà Bồng.
Mở cuộc tấn công, địch dùng tất cả hỏa lực bắn dọn ác liệt, theo kiểu quét sạch. Chỉ huy Sư đoàn 3 lính thủy đánh bộ Mỹ rất ngông nghênh, tự đắc sẽ tiêu diệt quân ta, vì Sư đoàn 3 lính thủy đánh bộ Mỹ từng nhiều lần xuất kích ra nước ngoài đánh thắng các đội quân.
“Trận Vạn Tường là trận quân ta phản công, từ thế bị động chuyển sang chủ động. Đối diện với đội quân đông về số lượng, mạnh về vũ khí, quân ta với lực lượng ít, vũ khí thô sơ đã chiến thắng nhờ vào tinh thần, ý chí chiến đấu rất cao. Từ chiến thắng Ba Gia và các trận đánh sau đó, bộ đội có rất nhiều kinh nghiệm chiến đấu, tổ chức triển khai tập huấn, chia sẻ kinh nghiệm cho các lực lượng. Bộ đội địa phương, du kích có sự chuẩn bị, tập luyện, lên phương án từ trước. Đặc biệt là, hệ thống công sự, chiến hào trong lòng dân rất chắc chắn, kiên cố, dù mưa bom bão đạn ác liệt, nhờ có các chiến hào, quân ta vẫn giữ vững trận địa”, ông Thọ cho biết.
Ông Thọ kể, đầu giờ chiều 18/8/1965, địch huy động trang thiết bị phiên bản mạnh nhất, quyết bao vây sở chỉ huy của Trung đoàn, nhưng không ngờ rằng lọt vào vòng phục kích của quân ta. Thôn nào cũng có du kích, cũng có địa đạo. Bộ đội chủ lực tác chiến, bộ đội địa phương, du kích phối hợp chặn đánh, bắn tỉa. Quân địch tiến, lùi hướng nào cũng bị phản công. Thế trận nhân dân đã biến đội quân hùng mạnh của địch thành yếu, biến đông thành ít”.
So sánh tương quan lực lượng giữa 2 bên.
SỨC MẠNH CỦA CHIẾN TRANH NHÂN DÂN
Chiến thắng Vạn Tường là minh chứng hùng hồn cho sức mạnh của chiến tranh nhân dân, kết tinh giữa trí tuệ quân sự, lòng dũng cảm và tinh thần đoàn kết toàn dân. Với tinh thần quyết chiến, quyết thắng giặc Mỹ xâm lược, trước đó, Tỉnh ủy đã chủ trương tập trung lực lượng xây dựng làng, xã chiến đấu, lập “vành đai diệt Mỹ”, phát triển du kích chiến tranh, tăng cường lực lượng chiến đấu. Khắp vùng giải phóng, nhân dân cùng du kích ngày đêm xây dựng công sự, đào địa đạo, giao thông hào, biến nông thôn thành trận địa phản kích và tiến công địch.
Suốt một tháng, Trung đoàn Ba Gia về đóng quân, nhân dân địa phương thường xuyên ủng hộ lương thực, thực phẩm, nuôi dưỡng cán bộ, chiến sĩ của trung đoàn. Nhân dân và đội du kích vành đai cũng như các xã ven biển thay nhau tổ chức tuần tra, bảo vệ, đảm bảo cho đơn vị vừa nghỉ ngơi, sinh hoạt vừa huấn luyện quân sự chuẩn bị cho đợt ra quân mới.
Trong dòng hành trình tìm về các nhân chứng từng tham gia, chứng kiến chiến thắng Vạn Tường, chúng tôi được đến thăm nhà bà Nguyễn Thị Minh Thức (78 tuổi), ở xóm Hải Nam, thôn Vạn Tường, xã Vạn Tường vào một buổi sáng tháng 8 nắng vàng. Ngay từ đầu ngõ đi vào nhà bà Thức, chúng tôi vô cùng xúc động khi xem tấm bia ghi nhớ được đặt kề bên cái giếng đá ong.
Trên biển đề “Di tích Chiến thắng Vạn Tường: Địa điểm Sở Chỉ huy E1”, ghi nhớ một thời về Sở Chỉ huy Trung đoàn 1 Quân Giải phóng tại nhà các bà Trương Thị Tân, Phạm Thị Kiểm, Dương Thị Nhự, Nguyễn Thị Nhàn. Trong đó, bà Trương Thị Tân là mẹ của bà Nguyễn Thị Minh Thức. “Chỗ này còn nguyên dấu vết do đạn bắn”, nói rồi bà Thức dẫn chúng tôi ra chỗ giếng nước đắp bằng đá ong ngay đầu ngõ đi vào nhà bà.
Trong khu vườn của bà Nguyễn Thị Minh Thức vẫn còn giữ nguyên cái giếng nước. Trải qua thời gian, dù xung quanh thành giếng được trát xi măng, bà Thức vẫn còn giữ lại nguyên vẹn các lỗ thủng to trên thành giếng do địch bắn vào.
“Cái giếng này, người dân xung quanh đến lấy nước về dùng, rồi còn dùng để xách nước sinh hoạt cho cán bộ, bộ đội về tại địa phương. Ngày ấy tôi 13, 14 tuổi, mỗi ngày ra chỗ giếng nước để canh chừng, dò la các đối tượng thân địch tới gần”, bà Nguyễn Thị Minh Thức vẫn nhớ như in ký ức về 60 năm trước.
Ngày đó, cha bà Thức đi tập kết ở miền Bắc, mẹ bà ở nhà một nách nuôi 3 con và nuôi giấu cách mạng. “Chúng tôi được mẹ dặn chỉ ở nhà dưới, không được lên nhà trên, canh chừng xung quanh nhà có ai đến gần. Trong gia đình có truyền thống cách mạng, tôi sớm giác ngộ, đảm nhận công tác giao liên, báo tin cho các bác, các chú. Lúc ấy, trong vườn còn có cây mít trĩu quả có khi sai trái đến 160 quả, tôi thường hái vào làm lương thực tiếp tế cho các bác, các chú. Ngày còn nhỏ, tôi chỉ nghĩ đơn giản rằng, nhà mình có gì, thì mang biếu các bác, các chú ăn dân dã như vậy.
Chiến thắng Vạn Tường nói lên tinh thần cách mạng tiến công, sự mưu trí, dũng cảm và nhất là tình đoàn kết chiến đấu của quân và dân Quảng Ngãi với bộ đội chủ lực Quân khu 5. Ngày ấy, nhân dân ở hai xã Bình Hải, Bình Hòa dũng cảm vượt qua làn đạn của kẻ thù khiêng 120 thương binh thoát khỏi vòng vây địch. Lực lượng vũ trang địa phương và du kích dẫn đường cho các chiến sĩ của trung đoàn chủ lực rút lui an toàn.
Nhân dân các xã Bình Trị, Bình Phước, Bình Đông tận tình chăm sóc thương binh và chuyển 40 thương binh còn lại trong hầm địa đạo ra khỏi vòng vây của địch, giao cho du kích các xã Bình Châu, Bình Phú, Bình Tân, Bình Thanh chuyển số thương binh trên vượt Quốc lộ 1 rút về tuyến sau an toàn.
“Trận Vạn Tường là một bước ngoặt chứng minh một cách hùng hồn rằng quân giải phóng miền Nam hoàn toàn có khả năng đánh bại được quân đội Mỹ trong điều kiện chúng có mọi ưu thế tuyệt đối về binh khí, hỏa lực so với quân Giải phóng”, tại Hội nghị lần thứ XII Ban Chấp hành Trung ương Đảng (Khóa III), ngày 27/12/1966, Tổng Bí thư Lê Duẩn đã phát biểu.